Dorp schiet militaire radar af, Defensie drukt toch door

Bron 1: www.ftm.nl/artikelen/dorp-tegen-defensieradar?utm_medium=social&utm_campaign=sharebuttonleden&utm_source=mail
30 aug. 2019

Herwijnen

De plannen van het ministerie van Defensie om een militaire radartoren aan de Broekgraaf in Herwijnen te plaatsen gaan niet van een leien dakje. De gemeenteraad stemde unaniem tegen de komst van een nieuwe radar. Hoe de Rijksoverheid het voor elkaar kreeg een keurig polderdorp in de Betuwe tegen zich in het harnas te jagen.

Hoofdpunten

. De oude radar in Nieuw-Milligen is aan vervanging toe. Het ministerie van Defensie dacht de perfecte locatie te hebben gevonden aan de Broekgraaf in het dorp Herwijnen.

. Ondanks meerdere voorlichtingsbijeenkomsten, persoonlijke bezoekjes van ‘hoge piefen’ aan dorpelingen die bezwaar aantekenden en een omgevingsmanager van het Rijksvastgoedbedrijf die het proces ‘zo smooth mogelijk’ moest laten verlopen, stemde de voltallige gemeenteraad tegen het bestemmingsplan.

. De gemeenteraad voelde zich vanuit de Rijksoverheid ‘onder druk gezet’ en kreeg, zo blijkt uit onderzoek van Follow the Money, tegenstrijdige informatie toegespeeld.

. Bewoners van Herwijnen maken zich zorgen over de gezondheidseffecten van een tweede radar in de buurt. Eveneens vinden ze de informatievoorziening onvoldoende en voelen ze zich door de Rijksoverheid niet serieus genomen.

. De radar komt er waarschijnlijk toch: dankzij een rijkscoördinatieregeling kan de Rijksoverheid de lokale overheid overrulen. Doorgang hangt nu af van stemming in de Tweede en Eerste Kamer.

. Het ministerie probeerde vervolgens het Kamerdebat van aanstaande woensdag te dwarsbomen door de fractie van de ChristenUnie - die het debat aanvroeg - onterecht te melden dat de lokale overheid juist de voorkeur had voor de rijkscoördinatieregeling. Navraag bij de colleges B&W leert dat hier ‘absoluut geen sprake van’ is geweest.

. Op moment van publiceren (vrijdagmiddag) is staatssecretaris Barbara Visser achter gesloten deuren in overleg met het college van B&W.


Bzzzzt. Elke elf seconden stoorde de radio. Die was ook te horen op de cassettebandjes waarmee je de Top 40 opnam. Deze anekdote komt bij herhaling voorbij wanneer je de bewoners van Herwijnen vraagt naar het leven onder een radar. Vanaf de dijk is de KNMI-radar - een witte bol op een betonnen jarenzeventigpaal - goed te zien. Enkele honderden meter naar links ligt een omheind stukje grond waar de tweede radar van het Ministerie van Defensie moet verrijzen.

Direct naast het braakliggende terrein grazen schapen en koeien met op de achtergrond het zachte geraas van de A15. ‘Je ziet het nu niet, maar achter de dijk ligt een van de drukst bevaren rivieren, de Waal,’ illustreert bewoner Edwin Rijkse. Hij wijst naar de overzijde: ‘Jaarlijks komen zo’n 120.000 schepen hier voorbij.’ Ondanks dat het dorp ingeklemd is door bedrijvigheid, heerst in de bebouwde kom vooral rust. Het enige geluid op een warme zomeravond zijn de spinnende wielen van plukjes wielrenners die het centrale plein, voorzien van een Piet Patat en een Chin. Ind. Spec. Restaurant, oversteken richting de dijk.

In het dorp is onder meer een Oranjevereniging, een schietvereniging en een damvereniging. Geen Albert Heijn XL, maar een Spar. Iedereen groet elkaar op straat. De laatste gemeenteverkiezingen werden glorieus gewonnen door Dorpsbelangen en de SGP. Al met al oogt Herwijnen niet als een subversieve, anti-militaristische gemeente. Toch stemde de gemeenteraad oktober vorig jaar unaniem tegen de komst van een tweede radar, op nota bene de plek waar al eerder een radar stond.

Hoe is dit mogelijk?

Herwijnen als ideale locatie
In 2014 besluit toenmalig minister van Defensie Jeanine Hennis de oude luchtverdedigingsradars in Wier en Nieuw-Milligen te vervangen. De radars zijn ouder dan veertig jaar, waardoor er niet alleen meer onderhoud nodig is, maar de kans op uitval ook toeneemt. Vooral dit laatste is een risico: de radars zorgen immers voor de verdediging van het Nederlandse luchtruim.

Volgens Defensie is het vervangen van de radar op de reeds bestaande locatie in Nieuw-Milligen niet logisch. Het dorp ligt in een ‘kuiltje’ waardoor de dekking minder goed is. Een locatie in het zuidwesten van het land zorgt eveneens voor een ‘betere spreiding van militaire radarstations’ en dus ook voor een ‘betere dekking’. Bovendien, beargumenteren Defensie, het ministerie van Binnenlandse Zaken en het ministerie van Economische Zaken, zullen bij plaatsing in Nieuw-Milligen vier grote windparken in Flevoland geen doorgang vinden. Windmolens kunnen immers storingen op de radarbeelden veroorzaken.

Kortom, redenen genoeg voor Defensie om in 2016 alvast het stuk grond op te kopen in Herwijnen waar voorheen de radar van de Luchtverkeersleiding stond.

Defensie op de koffie
In 2017 stuit lokale makelaar Danny van Arendonk per toeval op een aangekondigde wijziging in het bestemmingsplan in de polder: Defensie wil daar een nieuwe radar plaatsen. De gemeenschap is klein, dus het aanspreken van gemeenteraadsleden is zo gebeurd. ‘Ze bleken nog van niets te weten. Mijn persoonlijke strijd was niet zozeer tegen de radar zelf, maar ik wilde wel graag dat gemeenteraadsleden door hadden waar ze eventueel wel of niet mee zouden instemmen. Ik vroeg mij af of er werd stilgestaan bij de mogelijke gezondheidsrisico’s op de lange termijn,’ zo vertelt hij. Van Arendonk besluit daarom een zienswijze in te dienen waarin hij de gemeenteraad wijst op mogelijke risico’s voor de volksgezondheid.

Al snel volgt een telefoontje vanuit het ministerie van Defensie. Of ze op de koffie mogen komen. ‘Er kwamen twee hoge piefen langs. Ik moet zeggen dat ze heel aardig en ook verrassend transparant waren. Ze lieten allemaal bouwtekeningen zien en legden uit wat het nationale belang was,’ aldus Van Arendonk. Toch liet hij zich niet overtuigen: ‘Ze eindigden het gesprek met de vraag of ze mochten concluderen dat ik mijn bezwaar in zou trekken. Ik heb daar even over nagedacht, maar het feit dat ze zoveel moeite doen om mij, een enkele burger met een redelijk bezwaar, te overtuigen? Daar gingen mijn voelsprieten van overeind, dat zinde mij niet.’

Al die moeite van Defensie om één enkele burger te overtuigen: dat zinde me niet

Bij de gemeente West Betuwe komen ondertussen bezorgde telefoontjes binnen, die eind maart 2018 uitmonden in een informatieavond in Dorpshuis de Poort. Bewoners wisselen anekdotes uit over het leven onder de radar: naast de continue verstoring van radio en tv herinneren enkelen zich ook hoe de motor van hun auto ging hikken als ze te dicht voorbij de oude radar reden. De bijeenkomst zorgt voor nog meer vragen over risico’s voor de volksgezondheid, dus wordt eind juni tweede bijeenkomst door de gemeente belegd, waarbij naast Defensie en TNO ook RIVM en de lokale GGD aanwezig zijn. Er wordt een externe dagvoorzitter ingevlogen die ‘zelf niet uit de buurt komt, maar mensen kent die in de buurt wonen’ en duidelijk heeft geoefend op een beheerste, begripvolle stem. Met zoetgevooisde intonatie geeft zij bewoners het woord of ontneemt deze met een ‘ik hoor het u zeggen’.

Bewoners wijzen onder meer op de strengere veiligheidsnormen in omringende landen als het gaat om blootstelling aan straling. De toegestane hoeveelheid straling ligt in Nederland veel hoger, omdat landen zelf bepalen welke normen ze acceptabel vinden. ‘Dat zijn politieke besluiten,’ laat professor Peter Zwamborn, expert op het gebied van elektromagnetische velden bij TNO, de bewoners weten.

De Herwijners nemen hier geen genoegen mee en vragen door. Ze hebben ook onderzoeken gevonden die vraagtekens plaatsen bij de langetermijnrisico’s. ‘Ik ben wetenschapper. Ik ga alleen uit van dingen die bewezen zijn,’ stelt Zwamborn resoluut. Een bewoner roept hem wanhopig ‘Maar u kunt ook niet bewijzen dat er geen risico's zijn!’ toe. De gespreksleider kapt hem af. Na drie kwartier heeft ze hoorbaar moeite haar sussende toon vast te houden.

Al snel bleek dat plaatsing allerminst appeltje-eitje zou worden

‘Al snel bleek dat de plaatsing allerminst een ‘appeltje-eitje-procedure’ zou worden, zoals wel was verwacht,’ reflecteert Bart Veldhuijsen vlak na deze verhitte bijeenkomst in het magazine van het Rijksvastgoedbedrijf. De omgevingsmanager heeft zich voor de gelegenheid laten fotograferen in bruin leren motorjack voor een radarinstallatie en doet uit de doeken hoe graag hij het proces ‘zo smooth mogelijk’ wil laten verlopen voor zijn ‘klant’, Defensie. Veldhuijsen (‘mijn radar staat altijd aan’) is positief gestemd: ‘Het is wetenschappelijk aangetoond dat de straling voldoet aan de internationale normen. Ik denk dat de meeste mensen nu wel gerustgesteld zijn.’

De radar van de omgevingsmanager kan bij nader inzien enige bijstelling gebruiken: de derde bijeenkomst op 21 augustus vormt juist een directe aanleiding om unaniem tegen te stemmen.

Een stel boertjes

De manier waarop de Rijksoverheid informatie aan bewoners verstrekt zorgt voor groeiend wantrouwen. ‘We mochten een rapport van radarbouwer Thales over de radar, dat eerder gewoon op de website van de gemeente had gestaan, inzien op het gemeentehuis. We moesten onze mobieltjes inleveren en mochten geen aantekeningen maken,’ vertelt bewoner Ruben van der Horst. ‘Dit vanwege ‘militaire veiligheidsbelangen’ want het was geclassificeerde informatie, zo werd ons verteld. Heel raar want bovenaan het rapport staat ‘unclassified’, vult Edwin Rijkse aan. Van der Horst: ‘Daar zit je dan. Op het gemeentehuis met een ambtenaar in de hoek die moet controleren of je toch echt geen aantekeningen maakt.’

Dit nogal lange rapport van radarbouwer Thales is ook nog opgenomen in deze publicatie van Follow the Money.

Bewoners moeten de mobieltjes ook afstaan tijdens de derde - openbare - bijeenkomst. ‘En dan werd er nog een ingestudeerd grapje over gemaakt. ‘Zo. Deze mobiele telefoons bij elkaar zijn meer straling dan die hele radar ha ha ha.’ Dan voel je je niet serieus genomen,’ aldus Claudia Bok. Zij was samen met dorpsgenoot Angela Rijkse bij alle bijeenkomsten, en ook zij bemerkte tijdens de derde een omslag: ‘Dat kwam door de opmerkingen die werden gemaakt. Op een gegeven moment werd ons ook smalend voor de voeten geworpen dat we ‘straks zeker allemaal wel lekker aan de 5G wilden’ met onze mobieltjes, maar ondertussen kregen we geen duidelijke antwoorden op onze vragen.’

Dat de bewoners hun mobieltjes moesten inleveren voor een openbare bijeenkomst waarvan de notulen de volgende dag aan aanwezigen werd gemaild, schoot hen in het verkeerde keelgat. ‘Alsof ze dachten dat wij maar een stel domme boeren zijn die je van alles wijs kunt maken. Terwijl we gewoon normaal antwoord willen op onze vragen,’ aldus Bok. ‘Ik heb zelf gestudeerd aan de Technische Universiteit Delft en jarenlang voor een telecombedrijf gewerkt. Ik ben geen expert op het gebied van radarstraling, maar weet wel wanneer concrete vragen onterecht weggewuifd worden,’ concludeert van der Horst. Edwin Rijkse herinnert zich dat de gemeenteraadsleden op deze bijeenkomst ‘met eigen ogen zagen dat we tegen een muur zaten te praten’.

De derde bijeenkomst zint ook de gemeenteraadsleden niet. ‘Op zich is er veel energie gestoken in het houden van bijeenkomsten om de onrust weg te nemen, maar de onrust werd eigenlijk alleen maar vergroot. We zagen steeds meer tegenstrijdigheden vanuit de Rijksoverheid, dus ja: wie moet je op een gegeven moment nou geloven?’, vroeg Ditty van der Zee, fractievoorzitter voor het CDA, zich af.

Hoe schadelijk is elektromagnetische straling?

Zijn er mogelijke gezondheidsrisico’s op de lange termijn? Dit is niet met absolute zekerheid vast te stellen. Wel is er veel onderzoek gedaan naar de effecten van industriële en militaire radars. Over de mogelijke (niet-thermische) effecten van radar op mensen die ermee werken en omwonenden woeden al vele jaren discussies. Zorgen richten zich op de mogelijke veroorzaking van kanker en de effecten op het functioneren van het zenuwstelsel. Zo zijn er epidemiologische studies die waarschuwen om ‘onnodige blootstelling zoveel mogelijk te voorkomen’ of zelfs strenger te ‘reguleren’. Naast wetenschappelijk is deze discussie ook in toenemende mate maatschappelijk relevant geworden: veel mensen maken zich zorgen over de effecten van het uit te rollen 5G netwerk.

In totaal hebben 230 artsen, wetenschappers en onderzoekers een ‘5G Appeal’-petitie ondertekend. Ze waarschuwen dat de volgende generatie in toenemende mate wordt blootgesteld aan de straling van elektromagnetische velden. Tegelijkertijd constateren ze dat er steeds meer wetenschappelijke aanwijzingen zijn voor mogelijke schadelijke effecten en vragen de Europese Commissie nog even te wachten met het uitrollen van 5G totdat duidelijk is of en hoe schadelijk deze straling precies is voor mensen.

Aan bepaalde normen dienen de overheid en industrie zich te houden. Hoe hoog deze normen liggen, is een politieke keuze die het land zelf bepaalt. Zo hanteert België strengere normen dan Nederland. Er is in Europa dan ook veel kritiek op deze normen. Niet alleen zijn ze al twintig jaar oud, ook stelt ‘een klein groepje insiders die alle internationale adviesorganen rond stralingslimieten domineren’ ze op, zo bleek uit onderzoek van De Groene Amsterdammer en Investigate Europe.

De World Health Organization (WHO) heeft op een rij gezet hoe het gebruik van militaire radars de risico’s voor omwonenden zo laag mogelijk houden:

. Radarsystemen zenden signalen uit in pulsen, niet continu.

. Radars worden op een doel gericht. Te vergelijken met een spotlicht: de straling. wordt (gebundeld) gericht op het uit te lezen doel. Straling rondom is in dit geval zeer beperkt en is duizenden malen lager dan de straling in de straal zelf.

. Gebieden waar de niveaus hoger zijn, zijn niet toegankelijk voor publiek.

De Herwijnse gemeenschap maakt zich vooral zorgen om de cumulatieve effecten: dus die van de KNMI-toren samen met de militaire radar. Effecten kunnen op twee manieren worden versterkt: (a) de radars hebben dezelfde frequentie, of (b) hebben niet dezelfde frequentie maar zorgen wel voor dezelfde biologische effecten en kunnen elkaar op die wijze versterken. De KNMI-radar en de Defensie-radar gebruiken allebei een andere frequentie. TNO heeft Follow the Money desgevraagd laten weten deze cumulatieve effecten te hebben onderzocht en heeft geconstateerd dat deze binnen de normen vallen. Volgens bewoners en lokale politici is deze informatie nooit met hen gedeeld. Volgens Defensie is dit wel het geval geweest. Het ministerie verwijst naar de bijeenkomsten die hebben plaatsgevonden: het RIVM en de GGD zouden deze informatie hebben onderschreven. Dit is opvallend, want uit de geluidsopnames (in handen van Follow the Money) blijkt dat de GGD meerdere keren aangeeft ‘geen expert’ te zijn op het gebied. Ook vragen de bewoners meermaals expliciet naar de ‘cumulatieve effecten’. Op de vraag in hoeverre dit is onderzocht krijgen ze geen concreet antwoord.

Hameren op het ‘landsbelang’

De druk op de gemeenteraadsleden wordt ondertussen flink opgevoerd. Niet alleen wordt er meermaals gehamerd op het ‘landsbelang’ door Defensie, ook begint Economische Zaken te morren. De gemeenteraadsleden ontvangen een week voor de stemming allemaal een brief met begeleidende mail vanuit Den Haag. Als de radartoren in Nieuw-Milligen blijft, vinden vier grote windparken in Flevoland geen doorgang: de windmolens verstoren het signaal van de radar. Zonder die windmolens voldoet Nederland niet aan de klimaatdoelstellingen. ‘Een van die mails had een dreigende conclusie: mochten wij niet instemmen, dan zou er een Rijksinspanningsbesluit worden genomen en zouden we als gemeente alle zeggenschap verliezen,’ vertelt PvdA-raadslid Fred Kloppenborg. ‘Door zo’n dreigement voel je je toch beperkt in het maken van een vrije keuze,’ constateert CDA-raadslid Van Zee.

Het argument van de windmolens is vreemd. In 2014 vroeg PvdA-Kamerlid Roos Vermeij aan toenmalig minister van Defensie Hennis om bij de vervanging van de radars te zoeken naar ‘technische oplossingen’ om de ‘verstoring van radarsignalen’ te verminderen en ‘ruimte te bieden aan hoogbouw en initiatieven op het gebied van duurzame energie’. Volgens de minister was er geen enkele reden tot zorg: ‘In de voorstudie is gebleken dat vrijwel alle moderne radars technische voorzieningen hebben om verstoringen door windturbines te mitigeren.’

Ook schrijft omgevingsmanager Bart Veldhuijsen aan de gemeente Deil (15 kilometer van Herwijnen) en Geldermalsen (12 kilometer van Herwijnen) dat de nieuwe windmolens niet zorgen voor een ‘onaanvaardbare storing’ van de radar in Herwijnen. Gek, want in Flevoland en bijbehorende windmolenparken, op minimaal 25 kilometer afstand van Nieuw-Milligen, zou wel sprake zijn van verstoring. Volgens Defensie gaat het bij ‘de windmolens in Deil en Geldermalsen om kleinschaligere projecten dan in Flevoland, waardoor deze geen ontoelaatbare verstoring veroorzaken op de radar. Wij hebben dit laten doorrekenen bij TNO’.

Maar er zijn meer tegenstrijdigheden.

‘Ik zag in het bestemmingsplan een richtafstand staan van 1500 meter. Richtafstanden horen bij milieucategorieën, maar deze werden helemaal niet genoemd in het bestemmingsplan. Toen ik navraag deed bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) kwam ik erachter dat een richtafstand van 1500 meter hoort bij de zwaarst mogelijke milieucategorie, categorie 6’’,’ herinnert Kloppenborg zich. ‘En als het categorie 6 is, dan moet er een milieueffectrapportage komen: die is er niet,’ constateert CDA-raadslid Van Zee: ‘Daarnaast past een categorie 6 niet eens in het bestemmingsplan, dat mag nog maar maximaal tot categorie 3 gaan.’

Maar er is meer: ‘Herwijnen ligt op 800 meter afstand van de radar, niet op 1500,’ vult PvdA-raadslid Kloppenborg aan: ‘Dit wordt een beetje weggewuifd: ‘Er stond al een radar, nu komt er weer een aan’, maar de radar van vroeger is niet te vergelijken met die van nu.’ Defensie bevestigt desgevraagd dat de radar in milieucategorie 6 valt, maar voegt hieraan toe dat ‘voor wat betreft het aspect elektromagnetische velden (straling) kan in dit geval gemotiveerd van de richtafstand worden afgeweken’.

‘Op de laatste bijeenkomst werd tussen neus en lippen door gemeld dat ‘die oude radar veel gevaarlijker was,’ herinnert bewoner Claudia Bok zich. ‘Nou mooi is dat, want ik ben letterlijk onder die oude radar opgegroeid en dat hoor ik nu pas. Hoor ik de gevaren van deze radar ook pas tientallen jaren later?’ Toch is dit niet de eerste keer dat Herwijnen mogelijk moet leven met twee radars. ‘Zeker, maar de tweede radar stond er als reserve: er stond er dus altijd maar eentje aan. Nu willen ze er twee tegelijkertijd laten draaien,’ constateert bewoner Edwin Rijkse.

Hoor ik de gevaren van deze radar ook pas tientallen jaren later?

Precies daar maken de bewoners zich zorgen om: wat zijn de gezondheidseffecten van twee radarstations jarenlang vlak naast elkaar te laten draaien op enkele honderden meters afstand van het dorp? Werknemers mogen er niet al te dicht bij in de buurt komen, maar hoe gezond is het voor koeien en schapen die dag in, dag uit in het grasveld ernaast staan te grazen?

Liever geen Kamerdebat

De druk wordt opgevoerd, maar antwoorden blijven uit. En dus besluit de voltallige gemeenteraad half oktober tegen de komst van de radar te stemmen. Het college van West Betuwe legt zich daarom ook niet neer bij de plannen van het ministerie: ‘Wij willen dit niet,’ laten ze aan het Algemeen Dagblad weten.
Op 7 juni stuurt staatssecretaris Barbara Visser een brief naar de Tweede en Eerste Kamer. De oude radar is aan vervanging toe en Herwijnen is de beste plek. Zonder de radar komt het ‘nationale belang’ in het gevaar, net als het door Economische Zaken gewenste windmolenpark in Flevoland. De Kamer krijgt medegedeeld dat de gemeente West Betuwe wordt overruled met een zogeheten Rijkscoördinatieregeling. De Tweede Kamer krijgt van de staatssecretaris tot en met 5 juli (de vrijdag voor het zomerreces) de tijd er iets van te vinden. Bij geen gehoor kan de staatssecretaris rechtdoor.

Diverse gemeenteraadsleden voelen zich door het Rijkscoördinatiebesluit gepasseerd. ‘Dit steekt mij nog het meest,’ vertelt Ad van Krieken, die als CDA-raadslid tegen het bestemmingsplan stemde. ‘Ik ben CDA’er in hart en nieren. Ik vind ook dat die oude radar vervangen moet worden, maar Defensie zei continu dat ze onze stem serieus zou nemen. Nu voelt het alsof ze ons alleen serieus nemen, als we stemmen zoals Den Haag goeddunkt.’

Het voelt alsof ze ons alleen serieus nemen als we stemmen zoals Den Haag goeddunkt

Daarom trekken verschillende gemeenteraadsleden hun Haagse partijgenoten aan het jasje. Met succes. Op 4 juli (een dag voor de deadline) vraagt Joël Voordewind van de ChristenUnie - gesteund door CDA, PvdA en SP - een debat aan: ‘Onze fractie neemt de zorgen van de inwoners in Herwijnen over de radartoren serieus. Het is niet goed dat hierover besloten wordt zonder publiek debat.’ Het aanvragen van dit debat, dat aanstaande woensdag plaatsvindt, heeft de nodige voeten in de aarde gehad.

Uit e-mailverkeer in handen van Follow the Money blijkt dat het ministerie van Defensie de Tweede Kamerfractie onder valse voorwendselen op andere gedachten probeerde te brengen. Er zou bij Defensie ‘weerstand zijn’ tegen een debat omdat de colleges van B&W van zowel Lingewaal als West Betuwe volgens Defensie zelf ‘de voorkeur (zouden) hebben uitgesproken’ om gebruik te maken van de Rijkscoördinatieregeling. ‘Wat hadden we dan nog moeten doen volgens jou?’, vraagt Defensie aan de ChristenUnie-fractie. Uit geschreven en ongeschreven bronnen blijkt echter het tegenovergestelde: ‘Hier is absoluut geen sprake van geweest,’ laat een wethouder weten. In een brief aan de staatssecretaris van Defensie, in bezit van Follow the Money, laten de colleges van B&W juist weten dat zij zich scharen achter de gemeenteraad. Volgens het ministerie van Defensie berust deze communicatie ‘vermoedelijk op een misverstand’.

Visser is op locatie

De pogingen het rijkscoördinatiebesluit geruisloos vlak voor het zomerreces er doorheen te fietsen, is mislukt. De ChristenUnie liet zich niet om de tuin leiden en de Kamers beginnen zich langzaamaan te roeren. Naast de Tweede Kamer - die aanstaande woensdag debatteert - heeft ook de Eerste Kamer vragen gesteld en een debat aangevraagd. Tweede Kamerleden Sadet Karabulut (SP) en John Kerstens (PvdA) reizen maandag af naar Herwijnen om te praten met bewoners en lokale politici.

In een poging op een onbespied moment het een en ander alvast recht te trekken, is staatssecretaris Visser op het moment van publiceren (een zonnige vrijdagmiddag) achter gesloten deuren in overleg met het college van B&W. Volgens Wim Voermans, hoogleraar staatsrecht aan de Universiteit Leiden, dragen dit soort gesloten bijeenkomsten, waarbij wordt gepoogd zaken af te tikken, bij aan een ‘cultuur van geheimzinnigheid en geheimhouding, waardoor gemeenteraden steeds meer worden gemuilkorfd’. Tegelijkertijd ziet hij duidelijke pogingen van de nationale overheid om ‘de greep en de regie op decentrale overheden uit te oefenen. Beide dingen zijn onwenselijk, maar niet in strijd met de wet: ‘Dit neemt niet weg dat de Rijksoverheid in strijd met de geest van de wet handelt, door vooraf veel druk uit te oefenen.’

Wederhoor: de reactie van defensie

Voor de vragen te beantwoorden geeft Defensie eerst een algemene reactie:
De te bouwen Smart-L radar op de locatie in Herwijnen, zal samen met eenzelfde radar in Wier dagelijks ingezet worden om het Nederlandse luchtruim te bewaken.Het ontbreken van een goede radardekking is een onacceptabel risico, omdat de bewaking van het luchtruim dan niet kan worden gegarandeerd.
De huidige radars (in Wier en Nieuw-Milligen) zijn inmiddels 40 jaar oud en aan het eind van hun levensduur, de kans op uitval van het radarsysteem neemt hierdoor toe en de kosten voor het onderhoud stijgen. Dit leidt tot toenemende risico’s qua inzetbaarheid voor de bewaking van het nationale luchtruim. Beide radars moeten dus worden vervangen. De radar in Wier staat op een geschikte locatie en kan hier worden vervangen, de radarlocatie in Nieuw-Milligen heeft vanwege de geografische ligging een slechte radardekking op lage hoogten. De positionering van de nieuwe radar in Herwijnen leidt tot een beter zicht op lage hoogten en in samenhang met de radar in Wier voor een betere spreiding van de twee radars over Nederland en daarmee een betere dekking over de Randstad en Zuid en Zuidwest Nederland, wat noodzakelijk is voor een goede bewaking van het luchtruim.

De volgende vragen zijn door Follow the Money voorgelegd en voorts beantwoord:

(1) De gemeenteraadsleden van West Betuwe hebben oktober jl. allemaal een mail vanuit EZK ontvangen. Als de radartoren in Nieuw-Milligen zou blijven, zullen vier grote windparken in Flevoland geen doorgang vinden. Het signaal van de radar zou namelijk verstoord worden door de windmolens. En zonder windmolens voldoet Nederland niet aan de klimaatdoelstellingen. Deze redenatie is ook terug te vinden in de Kamerbrief inzake het besluit de Rijkscoordinatieregeling toe te passen.

Hoe verhoudt dit zich tot de toezegging van Jeanine Hennis (in reactie op Motie Verweij, Kamerstuk 31 700 XI, nr 30) die in oktober 2014 de Kamer liet weten dat 'in de voorstudie is gebleken dat vrijwel alle moderne radars technische voorzieningen hebben om verstoringen door windturbines te mitigeren’?

Aanvullende vraag FTM: In dit TNO rapport verzonden door omgevingsmanager Bart Veldhuijsen wordt medegedeeld aan de gemeente Deil (15km van Herwijnen) en Geldermalsen (12km afstand van Herwijnen) dat de nieuwe radar in Herwijnen niet zal zorgen voor een ‘onaanvaardbare storing’ voor hun windmolens. Dit zou volgens de staatssecretaris wel het geval zijn voor Flevoland als de radar in Nieuw-Milligen zou komen te staan (min 25km afstand).

Dit in acht genomen - naast de eerdere toezegging uit 2014 aan de TK door minister Hennis over het 'mitigeren' van deze verstoring - op basis van welke informatie is Defensie van mening dat dezelfde radar windparken in Flevoland zal verstoren, maar niet die in Geldermalsen en Deil (die dichterbij liggen)?

Het college van Burgemeester en Wethouders van de voormalige gemeente Lingewaal hebben in 2016 door middel van een principebesluit en anterieure overeenkomst hun medewerking toegezegd aan een bestemmingsplanwijziging. In de verwachting dat een wijziging van het bestemmingsplan binnen redelijke termijn gerealiseerd zou worden, is ook de planning en besluitvorming voor de grote windparken in Flevoland in gang gezet. Deze windparken hebben een ontoelaatbare verstoring op de huidige (oude) radar in Nieuw-Milligen. De nieuwe radar is beter bestand tegen verstoringen, maar zal ook hinder ondervinden van windparken met de omvang zoals in Flevoland gepland is. Bij plaatsing van een nieuwe radar in Herwijnen wordt de verstoring door de windparken in Flevoland verminderd tot een acceptabel niveau.

Met de motie Vermeij van 20 november 2008 (Kamerstuk 31 700 XI, nr. 30) is Defensie verzocht te zoeken naar technische oplossingen ter vermindering van verstoring van radarsignalen om ruimte te bieden aan hoogbouw en initiatieven op het gebied van duurzame energie. Dat heeft geleid tot maatregelen waarmee de civiele en militaire radarsystemen elkaar beter konden ondersteunen. Hierdoor werden veel meer windprojecten mogelijk omdat de verstoringen verminderden.

De SMART-L radar heeft technische voorzieningen om verstoring door windturbines te mitigeren. De nieuwe radar is daarmee beter bestand tegen verstoring door windmolens dan de oude (MPR) radar, die nu op Nieuw-Milligen staat. Het is echter onmogelijk om een radar 100% ongevoelig te maken voor verstoring door windmolenparken. Een windmolen zal altijd een zeker negatief effect hebben op de radarbeelden.

Bij de windmolens in Deil en Geldermalsen gaat het om kleinschaligere projecten dan in Flevoland. Waardoor deze projecten geen ontoelaatbare verstoring veroorzaken op de Smart-L radar in Herwijnen. Dit hebben we laten doorrekenen door TNO. Als planvorming voor een nieuw(e) windmolen(park) plaatsvindt in een (wettelijk vastgelegd) radarverstoringsgebied, berekent TNO of deze installatie geen ontoelaatbare verstoring tot gevolg heeft op de radar. Naar aanleiding van de zienswijzen van de (toenmalige) gemeente Deil en Geldermalsen hebben wij TNO gevraagd om de windmolenplannen van die gemeentes door te rekenen. Hieruit bleek dat de verstoring door deze windplannen acceptabel was.

(2) Navraag bij TNO leert dat er onderzoek is gedaan of in Herwijnen sprake is van (a) gelijksoortige frequenties van de RF velden van de te plaatsen Smart L en reeds aanwezige radar, en (b) - indien er sprake is van verschillende frequenties - of deze tot dezelfde (biologische) effecten kunnen leiden.

Navraag bij de gemeente en bewoners leert dat deze informatie (ondanks herhaaldelijke vragen over mogelijke cumulatieve effecten) niet is gedeeld.

TNO heeft desgevraagd laten weten dat Defensie over de communicatie ging, dus vandaar de vraag: is deze informatie wel/niet gedeeld met de gemeente en bewoners tijdens de informatieavonden. Waarom wel/niet? En indien wel: wanneer was dat, op welke wijze en met wie?

Er is op twee gelegenheden, tijdens informatieavonden informatie gedeeld over cumulatieve effecten van verschillende bronnen:

- Op de publieksbijeenkomst van 29 maart 2018 zijn vragen gesteld over de combinatie van stralingsbronnen. Deze vragen zijn beantwoord. Hierbij is uitleg gegeven dat de ICNIRP-norm wordt gehanteerd en dat deze norm rekening houdt met de aanwezigheid van meer dan een enkele stralingsbron.

- Op 21 augustus 2018 is er door TNO op een openbare voorlichtingsbijeenkomst een presentatie gegeven in het gemeentehuis van Asperen. Hierbij is er uitleg gegeven over elektromagnetische velden, de gezondheidseffecten en het gebruik van de radar. Toegelicht is dat “Thermische Effecten” voor de radarinstallatie maatgevend zijn en aangegeven dat er geen verschil is met andere bronnen zoals mobiele telefonie, Wifi en ook de KNMI radar. Voldaan wordt aan de ICNIRP-normen, waarmee er geen risico’s voor de gezondheid zijn. Het RIVM en GGD waren die avond aanwezig en hebben de uitleg van TNO onderschreven.

(3) Klopt het dat de radar in milieucategorie 6 hoort (gelet op de genoemde richtafstand van 1500m in het bestemmingsplan en de bijbehorende normering zoals terug te vinden bij de VNG)?

Zo ja: waarom is deze normering en bijbehorende beleidsoverwegingen (in tegenstelling tot windmolens en het halen van klimaaatdoelstellingen) onbesproken in het toepassen van de Rijkscoördinatieregeling?

Zo nee: in welke categorie valt deze dan wel?

Deze categorisering en richtafstanden komen uit de VNG-brochure ‘bedrijven en milieuzonering’ uit 2009. Deze handreiking is opgesteld om planologen te ondersteunen bij het ontwerpen van ruimtelijke plannen. Het is inmiddels vaste rechtspraak van de Raad van State dat de richtafstanden van de VNG indicatief zijn voor een goede ruimtelijke ordening, maar dat van die richtafstanden kan worden afgeweken als dat zorgvuldig is voorbereid en onderbouwd. Dit zal in het Rijksinpassingsplan aan de orde komen. Het Rijksinpassingsplan kan alleen worden vastgesteld als aan alle wettelijke normen wordt voldaan.

Een radarinstallatie valt volgens deze handreiking in milieucategorie 6. Hierbij is ook benoemd welke richtafstand aan de orde is voor de milieuaspecten geur, geluid, stof en externe veiligheid. Voor activiteiten die vallen onder milieucategorie 6 geldt voor het aspect gevaar de grootste richtafstand, namelijk een richtafstand van 1500 meter ten opzichte van de dichtstbijzijnde gevoelige milieubestemming. ‘Gevaar’ betreft volgens de VNG-brochure alle gevaaraspecten, inclusief brandgevaar en stofexplosies.

Bij het in gebruik hebben van de militaire radarinstallatie wordt niet gewerkt met gevaarlijke stoffen. Dit in tegenstelling tot andere (bedrijfs)activiteiten die in milieucategorie 6 vallen, zoals olieraffinaderijen. Gevaren voor de omgeving door brand, explosies of een gifwolk van gevaarlijke stoffen zijn evenmin aan de orde bij het in gebruik hebben van de militaire radarinstallatie. Voor wat betreft het aspect elektromagnetische velden (straling) kan in dit geval gemotiveerd van de richtafstand worden afgeweken.

(4) Diverse betrokkenen alsook navraag bij de gemeente heeft bevestigd dat Defensie (a) instructies heeft doorgegeven aan de gemeente onder welke voorwaarde informatie mocht worden verstrekt aan burgers (oa tijdens inzage van een ongeclassificeerd Thales rapport, maar ook het verzoek mobieltjes in te leveren tijdens een openbare gemeenteraadsvergadering) en (b) huisbezoeken heeft afgelegd aan burgers die een bezwaar hadden ingediend in de beginfase in een poging deze over te halen hun bezwaar in te trekken.

(i) Acht Defensie deze controle op informatievoorziening aan en besluitvorming door de lokale politiek wenselijk?

(ii) Vind Defensie een dergelijke manier van inmenging in het lokale democratische besluitvormingsproces proportioneel?

(iii) Indien het nationale belang prevaleerde: waarom een dergelijke belangwekkende zaak laten afhangen van een lokaal democratisch proces en niet meteen een Rijkscoordinatieregeling?

Omdat in Herwijnen veel vragen leefden over de effecten van de radarinstallatie heeft Defensie in overleg met de gemeente betracht zoveel mogelijk informatie te delen. Eén rapport dat zeer technisch van aard is, en is opgesteld door Thales, is als onderdeel van de informatievoorziening onder voorwaarden ter inzage gelegd. Zo is met de gemeente afgesproken dat het rapport alleen fysiek ter inzage zou worden gelegd bij de gemeente, dat bezoekers zich moesten registreren en er geen camera’s meegenomen mochten worden.

In dit rapport is uiteengezet onder welke radarinstellingen welke mate van elektromagnetische velden worden geproduceerd. Deze gegevens zijn in het rapport afgezet tegen de blootstellingslimieten van ICNIRP.

Alleen aan de inzage van dit ene document zijn voorwaarden gesteld, omdat het rapport eigendom is van Thales en uit dat rapport informatie is te destilleren over de werking van de radar. Er mochten dus geen foto’s gemaakt worden van het rapport en daarom hebben we de mensen gevraagd geen mobieltjes te gebruiken.

Op de informatieavond is vanuit de gedachte om zoveel mogelijk aan de vragen die leefden tegemoet te komen een vrij gedetailleerde briefing over de radar gegeven. Hierbij is uitleg gegeven dat het niet gewenst is dat sommige details uit de presentatie worden gedupliceerd. Daarom is gevraagd om mobieltjes ter zijde te leggen.

Het ontwerp van het bestemmingsplan heeft geleid tot een vijftal zienswijzen, drie door omliggende gemeenten, twee door omwonenden. Met zowel de gemeenten als met de twee particulieren is nader contact geweest om informatie te verschaffen en vragen te beantwoorden. Hierover is ook de gemeente geïnformeerd.

Omdat in principe altijd ons uitgangspunt is om vergelijkbare zaken met lokaal bestuur op te lossen, is ook hier ons doel is altijd geweest om de gemeente en de bewoners zoveel mogelijk te betrekken in de besluitvorming, daarom hebben wij ook een overeenkomst gesloten met de gemeente Lingewaal en hebben wij diverse bijeenkomsten georganiseerd met bewoners. Om het luchtruim te kunnen blijven bewaken is het noodzakelijk om een nieuwe radar op deze nieuwe locatie te plaatsen. Onze voorkeur ging uit naar vaststellen van een bestemmingsplanwijziging door de gemeente, zodat we de verplaatsing samen in gang konden zetten. De gemeenteraad van Lingewaal heeft in oktober 2018 er voor gekozen om niet in te stemmen met de bestemmingsplanwijziging. Om alsnog zorg te dragen voor de ruimtelijke grondslag om de bouw en het gebruik van het militaire radarstation in Herwijnen mogelijk te maken, blijft een rijkscoordinatieregeling over als enige mogelijkheid voor het plaatsen van de nieuwe radar in Herwijnen. Bij de procedure om het Rijksinpassingsplan vast te stellen, zal Defensie de gemeente en haar bewoners blijven betrekken en geldt de openbare voorbereidingsprocedure. Een ieder kan een zienswijze indienen op de ontwerp-besluiten. Het Rijksinpassingsplan kan alleen worden vastgesteld als aan alle wettelijke normen wordt voldaan.

Defensie is te allen tijde bereid om daar waar dat gewenst is voorlichting te geven over de radar en de consequenties daarvan. Defensie zal na ingebruikname van de radar een onafhankelijk instituut vragen om te blijven monitoren wat de effecten van de elektromagnetische velden van de radar zijn. Zodat de conclusies die door betrokken instanties zijn getrokken, dat er geen gezondheidsrisico’s zijn, worden gestaafd. Wij nemen de zorgen van de bewoners en gemeente serieus en willen graag in contact blijven met de betrokkenen.

Uit mailverkeer in handen van Follow the Money blijkt dat - in aanloop naar de aanvraag van het Kamerdebat van 4 september a.s. - de TK-fractie van de ChristenUnie is medegedeeld dat de colleges van B&W van Lingewaard en West Betuwe zelf de voorkeur uitgesproken zouden hebben voor een rijksinpassingsregeling. Dit wordt aan FTM stellig ontkent door diverse leden van deze colleges: er zou hier nooit sprake van zijn geweest.
Hoe komt Defensie op het idee dat dit wel het geval was?

Vermoedelijk berust dit op een misverstand. Er is geen sprake van dat het college de voorkeur zou hebben uitgesproken voor een rijksinpassingsregeling. Uitgaande van de noodzaak van het plaatsen van een dergelijke radar zijn er twee opties: 1) De gemeente past het bestemmingsplan aan of 2) het gaat via een rijksinpassingsregeling. Het college van West Betuwe heeft Defensie in een brief laten weten dat ze na verwerping door de gemeenteraad van Lingewaal, niet nogmaals een bestemmingsplanwijziging in procedure willen brengen. Hiermee hebben ze aangegeven optie 1 niet te willen, dus daarmee bleef optie 2 over.

Bron 2: www.ad.nl/rivierenland/herwijnen-krijgt-toch-militaire-radar-meerderheid-eerste-kamer-stemt-voor-regeling-die-bouw-toestaat~ac3335ce/
Herwijnen krijgt toch militaire radar: meerderheid Eerste Kamer stemt voor regeling die bouw toestaat
17 dec. 2019

De bouw van een militair radarstation in Herwijnen mag doorgaan. Een meerderheid van de Eerste Kamer geeft Defensie toestemming om de bouw door te zetten tegen de zin van de gemeente West Betuwe.

Een meerderheid van de partijen in de Eerste Kamer, te weten VVD, Forum voor Democratie, CDA, D66, en ChristenUnie stemde dinsdagmiddag in met een ‘rijkscoördinatieregeling’ die er voor zorgt dat het ministerie van Defensie zich op het landsbelang mag beroepen en lokale besluitvorming (West Betuwe wil de radar tegenhouden) mag negeren.



Lees verder in de categorie Onderzoeken | Terug naar homepage | Lees de introductie