Kennisplatform EMV als bliksemafleider

Bron: www.wetenschapsjournalisten.nl/vwn/index.php?option=com_content&view=article&id=808:kennisplatform-emv-als-bliksemafleider&catid=39:verslagen&Itemid=91 .
13 febr. 2013

Verslag discussiemiddag Kennisplatform ElektroMagnetische velden, januari 2013
Tekst: Claud Biemans

Op donderdag 10 januari werden we als VWN-ers uitgenodigd voor een discussiemiddag over communicatie van wetenschappelijke informatie over elektromagnetische velden, naar aanleiding van een item in het programma Zembla. Zembla kreeg zowel kritiek op het programma van journalisten, omdat ze een eenzijdig verhaal verteld zouden hebben over het gevaar van elektromagnetische velden, maar er kwam evengoed commentaar van mensen die last hebben van elektromagnetische velden. Volgens hen had Zembla het probleem gebagatelliseerd. Het Kennisplatform ElektroMagnetische Velden, die de discussiemiddag organiseerde in het stadhuis van Den Bosch, wilde graag discussie over de manier waarop je zorgvuldig kunt communiceren over dit onderwerp.

Kanker van je mobieltje?

Wat is er aan de hand met elektromagnetische velden? De WHO heeft in 2011 gezegd dat radiofrequente straling afkomstig van mobiele telefoons mogelijk kankerverwekkend is. Het ging daarbij om een bepaald soort hersenkanker, die mogelijk vaker voorkomt bij mensen die tien jaar lang meer dan een half uur per dag belden met een mobiele telefoon. Maar de WHO kan niet uitsluiten dat het in dit onderzoek om een of andere toevalligheid gaat. Het is dus niet zeker, maar mogelijk is er een gevaar voor mensen die vaak en lang bellen. Het Kennisplatform heeft daarnaast nogal wat commentaar op het onderzoek waar de WHO zich op baseerde.

Radiofrequente elektromagnetische velden zijn door de WHO ingedeeld in de categorie 2b, samen met bijvoorbeeld koffie, seresta (oxazepam), nikkel en titaniumdioxyde (in je tandpasta en zonnebrandcrème). Het is heel interessant om die lijst eens door te nemen. Alcoholhoudende dranken, roken, houtstof, zonlicht en Chinese gezouten vis staan samen met alle radioactieve stoffen in de gevaarlijkste categorie 1, dingen die bewezen kankerverwekkend zijn voor mensen. Dan volgt lijst 2a met dingen die vermoedelijk kankerverwekkend zijn, waaronder nitraat, nitriet en het werken als kapper. Daarna komt dus categorie 2b. (Overigens is de werkwijze van de commissie die deze lijsten samenstelt niet bijzonder glashelder en als ik Wikipedia mag geloven ligt deze commissie vaak onder vuur).

Honderd procent zeker is wel dat er mensen zijn die zich niet lekker voelen en ervan overtuigd zijn dat dat komt door elektromagnetische straling. Ik kende zelf al voor de tijd van de mobiele telefoon iemand die zich niet lekker voelde, zoals ze zei “door de elektromagnetische straling van een telefoon”. Dat was toen nog zo’n bakbeest met een draad eraan. Deze dame klaagde niet over de koelkast, een tl en een muziekinstallatie, dat vond ik nogal apart. Tegenwoordig zijn er mensen die klagen over hoogspanningskabels, dect-telefoons, mobiele telefoons en umts-masten. Vaak hebben ze last van algemene klachten zoals hoofdpijn of niet lekker voelen. Zij voelen zich gesteund door bepaalde medische onderzoeken waarin een relatie tussen velden of straling en klachten wordt aangetoond. Maar ik, als niet-medisch onderlegd persoon, las dat op veel van die onderzoeken wel wat is aan te merken. Ik begreep dat grotere studies met hun conclusies niet verder of minder ver gaan dan de WHO. Verder is een natuurkundig principe van werking van velden en straling met die frequentie en vermogen op organismen onbekend.

Zelf heb ik de uitzending over Zembla niet gezien, maar ik heb als redacteur van het Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde wel te maken gehad met het onderwerp. Enkele malen kregen we ingezonden stukken van personen die last hebben van laagfrequente elektromagnetische velden of radiofrequente straling. Op grond van feitelijke onjuistheden, speculaties, en verdraaide conclusies uit onderzoeksrapporten in die stukken besloten we een paar keer een stuk niet te plaatsen. Andere opiniestukken over het onderwerp zijn wel gepubliceerd.

Reden genoeg om de bijeenkomst te bezoeken, want het is interessant hoe je als journalist omgaat met zo’n controversieel onderwerp. Wat is een goede manier om een item te maken over de mensen die naar hun idee last hebben van zendmasten en mobieltjes, terwijl de wetenschap weinig zekers kan zeggen over een mogelijke relatie met algemene klachten als hoofdpijn? De emoties van de mensen met klachten lopen vaak hoog op en ze voelen zich door niemand serieus genomen.

Risico’s
Bij binnenkomst nam ik met een aantal VWN-ers plaats op de publieke tribune van de raadszaal, waar we uitzicht hadden op de ruggen van de deelnemers aan de discussie. Maar door een dame werden we op grond van ons naamkaartje uit het publiek gevist en ook aan tafels met microfoon gezet. Iedereen werd getrakteerd op een blinkend kompas in een blikken doosje en een schrijfblok, waaruit ik afleidde dat we niet bij een armlastige club op bezoek waren. Als discussieleider hadden ze Victor de Koninck ingehuurd.

Het programma bestond uit een aantal inleidende sprekers en daarna een paneldiscussie. Allereerst kregen we een voordracht van Jeroen van der Sluijs, docent risico's nieuwe technologie aan het Copernicus Instituut in Utrecht. Hij gaf een voorbeeld van hoe risico-onderzoek in de praktijk werkt. Hij zei dat je in de praktijk blij mag zijn als je met 25 muizen een experiment mag doen. Ook al wist ik wel dat zekerheden in dit soort onderzoek zelden die van natuurkundige experimenten evenaren, dit had ik toch niet verwacht. Kun je niet-overduidelijke medische risico’s überhaupt wel vaststellen? Verder lopen volgens Van der Sluijs protocollen over hoe risico's in beeld moeten woerden gebracht vaak 10 tot 15 jaar achter bij het front van de wetenschap. Dat is een van de vele bronnen van controverse. Het is dus per definitie lastig om te beoordelen welke mate van ingrijpen gerechtvaardigd is bij dit soort problemen.

De nationale ombudsman Brenninkmeijer hield een heel lang verhaal over omgaan met onzekerheden, maar het enige wat ik ervan snapte is dat hij stelde dat de overheid niet verantwoordelijk kan zijn voor alle onzekere dingen die ons mogelijk bedreigen.

Michiel Haas van het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie liet ons weten dat het Kennisplatform EMV in een interbellum zit: er is geen wetenschappelijk bewijs dat er iets aan de hand is en er is geen wetenschappelijk bewijs dat er niets aan de hand is. Hij stelde dat de mogelijke gevaren nu in de doofpot gestopt worden en kwam met het plan dat er stickers op mobieltjes geplakt worden met de tekst: “Bellen met een GSM kan mogelijk hersentumoren veroorzaken”.

Tendentieus
Na de voordrachten kwamen twee VWN-ers aan bod tijdens de paneldiscussie.
Rob van Hattum vond het programma van Zembla net iets te tendentieus gemaakt. Het interpreteren van wetenschap is een vak. Mensen die last van hebben van elektromagnetische velden hebben een mening, een overtuiging dat ze er last van hebben, en vaak weinig kennis op dat gebied. Als je een item over zo’n onderwerp maakt, moet je weten of je zelf genoeg kennis in huis hebt om dat wetenschappelijke onderzoek te beoordelen. En je moet tijd hebben om je in te lezen. Dat hebben de mensen van Zembla wel, maar vele andere journalisten hebben dat niet.

Liesbeth Jongkind zou in een programma als dat van Zembla hele andere vragen geadresseerd hebben. Ze had zeker gevraagd waarom de mensen met klachten juist deze oorzaak aanwijzen. Ze vindt dat het Kennisplatform de eigen handen en voeten afhakt door te zeggen wat objectieve informatie is, en niet te kiezen voor de impopulaire boodschap van: “we weten het niet zeker”.
Daan Alkemade van Zembla kwam met een simpel advies voor iedereen die last heeft van zijn gsm: Bel met een oortje.

Gaandeweg werd de discussie over hoe je een goed programma over dit onderwerp maakt gekaapt en bleek dat er een verrassend aantal Nederlandse organisaties in de zaal zat van mensen die last hebben van elektromagnetische velden. In de zaal zaten Stichting Elektrohypersensitiviteit, StopUMTS, en NPS (waarvan wij eerst dachten dat ze van het NOS journaal waren, om uit te leggen waarom ze geen wetenschapsjournalisten in dienst hebben).

Jan van Gils van de NPS hamerde erop dat er vorige keer een interbellum geconstateerd was en dat dat dus betekent dat het standpunt van de Gezondheidsraad achterhaald is (geen aantoonbare relatie tussen velden en klachten). Hij wil heel graag dat het Kennisplatform zijn wetenschappelijke houding herziet: “U bent niet bereid uw paradigma's te herzien”. Daar was de voorzitter van het communicatieforum van het Kennisplatform, Erik Lebret (RIVM en hoogleraar Epidemiologie Universiteit Utrecht) logischerwijs niet toe bereid.

De belangengroepen vinden het de hoogste tijd dat de overheid het brede publiek gaat informeren over het omgaan met deze “onveilige technieken”. Leendert Vriens van StopUMTS wees erop dat in Oostenrijk de normen naar omlaag zijn bijgesteld en in Israël worden er waarschuwingen gegeven voor het gebruik van UMTS. België heeft een informatieve folder uitgebracht. “Stop dus met praten en informeer de mensen.” Op de website van het Kennisplatform staan overigens ook tips om te voorkomen dat je wordt blootgesteld.

Lebret probeerde uit te leggen dat de bedoeling van het Kennisplatform was de deelnemende organisaties (RIVM, TNO, GGD’s, agentschap Telecom en ZonMW) te ondersteunen door middel van het duiden van onderzoek. Zelf zou het platform niet actief communiceren. “Wij communiceren met wetenschappers in het veld, nu is er de vraag om ons meer op het grote publiek te richten”.

De Kennisberichten die het platform publiceert zijn gemaakt voor professionals. Er worden volgens Lebret wel perssamenvattingen van gemaakt, maar die worden bijna niet gebruikt: “De laatste leverde alleen een cynisch stukje op in een column in een medisch blad.”
Michiel Haas (van de waarschuwingsstickers op telefoons) vindt de communicatie door het platform ongenuanceerd. “Op dat laatste kennisbericht hebben wij keihard ingegrepen, daarom was het genuanceerd”.

Er werd nog veel meer gezegd waaruit duidelijk werd dat de mensen die last hebben van de elektromagnetische velden zich vooral niet gehoord en onbegrepen voelen. Alex Brenninkmeijer mocht als laatste een advies geven en dat was: “houd het lastige gesprek vol, er gebeurt meer dan trekken aan een gordiaanse knoop”.

Verder stelde hij voor dat het Kennisplatform zich een aantal dingen zou gaan afvragen, onder andere: wat is de verhouding ten opzichte van de minister en wat zou er gebeuren als het platform er niet zou zijn?

De burgemeester van Den Bosch, voorzitter van het Kennisplatform, eindigde de bijeenkomst met nog wat opmerkelijke uitspraken: “We praten nu alleen over of we wegbezuinigd worden.” Hij had het Kennisplatform al eerder een bliksemafleider genoemd, het bestaat omdat de politiek er zich dan niet zelf mee hoeft te bemoeien. Hij wilde de NPS nog graag een hart onder de riem steken: “De politiek moet nu wel de bliksem gaan voelen en jullie geluid gaan horen, Jan van Gils!”

conclusie
De bijeenkomst riep bij mij vooral de vraag op wat voor nut deze discussiemiddag eigenlijk had. Er is dus een platform ingesteld van deskundigen die wetenschappelijke, vooral epidemiologische kennis kunnen duiden voor hun collega’s die meer in de praktijk werken. Die deskundigen, die niet kunnen uitsluiten dat er een probleem is, maar daar weinig aanwijzingen voor zien, worden twee keer per jaar tegenover belangengroeperingen gezet die zeker weten waar de oorzaak van hun probleem ligt en actie eisen. Voor mij was het weinig zinvol. Ik zal ingezonden stukken nog steeds even kritisch beoordelen en checken voor zover ik dat zelf kan. En voor de epidemiologische kant een deskundige raadplegen. Maar dan wel een uit de wetenschappelijke hoek.

Commentaar Stopumts, ingestuurd naar de redactie van wetenschapsjournalisten.nl :

De titel van bovenstaand verhaal,
'Kennisplatform EMV als bliksemafleider',
geeft een zeer juiste karakterisering van de aard van het Kennisplatform en van de bijeenkomsten met de Klankbordgroepen, zoals Stichting EHS, NPS, Stopumts en NIBE. Voor wetenschapsjournalisten die zich enigszins in dit onderwerp zouden willen verdiepen kan ik aanraden in de rubriek Aktueel op www.stopumts.nl verschillende files te openen. In die rubriek geeft de file COMPILATIE-nieuw een overzicht van wat er in verschillende landen voor maatregelen genomen zijn om de bevolking te beschermen. De FABELS 1- 6 geven verschillende argumenten en tegenargumenten. Het recente overzichtsartikel uit India is ook aan te bevelen. Iets verder bladerend zijn er nog 500 pagina's met getuigenverklaringen. Bij zoeken Reflex intypen levert een interessant verhaal op.In de rubriek ervaringen staan veel meer recente vaak schrijnende verhalen. Kortom op deze site is een overvloed aan informatie te vinden. Voor specifieke vragen mail naar bovenstaand mailadres of naar info@stopumts.nl .

Lees verder in de categorie Artikelen | Terug naar homepage | Lees de introductie