Straling voor onze gezondheid nu wetenschappelijk bewezen
donderdag, 14 september 2017 - Categorie: Artikelen
Bron: jessevandervelde.com/straling-slecht-voor-onze-gezondheid-nu-wetenschappelijk-bewezen/
sept. 2016
Borstkanker precies op de plek waar een vrouw haar mobieltje in haar BH droeg. Dubbel zo veel kans op een hersentumor aan de kant waar je je mobiel tegen je oor houdt. Bangmakerij of toch wel belangrijk? Wij denken het laatste. Vorige maand is er namelijk een groot onderzoek van de Amerikaanse overheid gepubliceerd wat sterk bewijs levert dat straling van mobiele telefoons wel degelijk kankerverwekkend is.
Of de straling van elektrische apparaten en met name de mobiele telefoon schadelijk is voor onze gezondheid is een controversieel onderwerp. Voor- en tegenargumenten worden beide met wetenschappelijke onderzoeken onderbouwd. Al in 2011 heeft de International Agency for Research on Cancer, onderdeel van de WHO (World Health Organisation), uitgesproken dat de straling van mobiele telefoons en andere draadloze apparaten waarschijnlijk kankerverwekkend is voor mensen. Sindsdien is er steeds meer onderzoek gepubliceerd dat deze veronderstelling ondersteunt. Een groot recent onderzoek van de National Toxicology Program (NTP) van de Amerikaanse overhead lijkt daarin nu doorslaggevend bewijs te geven.
In dit artikel:
. Waarom elektromagnetische straling ons overal raakt
. Wel schadelijk: 7 gevolgen voor je gezondheid van straling
. 5 tips om blootstelling aan straling te verminderen
ELEKTROMAGNETISCHE STRALING
Volgens de Environmental Health Trust (EHT) bevestigen tal van onderzoeken wat de Council of Europe ook al aangaf: digitale signalen van mobiele telefoons verstoren het DNA, beschadigen je hersenen, kunnen kanker veroorzaken en zelfs de kwaliteit van je sperma verminderen. Ook de WHO brengt de wereldwijde toename van hersen- en oortumoren in verband met het feit dat we steeds meer gebruik maken van mobiele telefoons. In een uitzending van Zembla in 2012 kreeg dit onderwerp al de aandacht, en met name de risico’s voor kinderen. Want vooral kinderen lopen risico, omdat telefoonstraling dieper het kinderbrein binnendringt dan bij volwassenen. Om kinderen te beschermen hebben landen als Frankrijk en Oostenrijk mobiel bellen op scholen bijvoorbeeld al verboden (Zembla, 2012)1.
Elektromagnetische straling is tegenwoordig overal om ons heen doordat het gebruik van elektronische apparaten die straling uitzenden in de afgelopen jaren enorm snel gegroeid is. Bijna iedereen heeft tegenwoordig wel een mobiele telefoon op zak. Elektromagnetische straling, of micro-golven, werden voor het eerst door mensen geproduceerd in 1886 als radiogolven. Daarna is de toepassing snel toegenomen in radars, televisie en de laatste jaren extreem door het gebruik van mobiele telefoons en draadloze netwerken. Daardoor zijn we nu blootgesteld aan wel 10 tot 20 keer zoveel straling als er van nature in het milieu aanwezig was (Nittby, 2009)2.
Mobiele telefoons geven hoogfrequente straling af (RF straling, van radiofrequentie) om signalen van zendmasten te zenden en te ontvangen. Dit in tegenstelling tot elektrische apparaten die met een kabel van stroom worden voorzien (TV, computer, radio, huishoudelijke apparaten, lampen, enz.). Die zenden extreem laagfrequente straling (ELF straling) uit als ze aan (of standby) staan.
Om apparaten draadloos te kunnen gebruiken, is straling met een veel hogere energie dan ELF straling nodig, omdat de energie door de lucht veel minder goed voortplant dan door een kabel. Draadloze apparaten gebruiken daarom RF straling. Draadloze computer-netwerken (bekend onder de afkortingen WLAN, WiFi en WiMAX, waar de W steeds voor wireless staat) creëren plaatselijk een sterk RF veld waardoor draadloos internetten en emailen, telefoneren via internet en andere draadloze diensten mogelijk zijn. Een typisch WiFi netwerk heeft een bereik van zo’n 100 meter. De RF straling is qua energie van dezelfde orde van grootte als magnetron-straling, al is de hoeveelheid straling lager. In de blog Dit gebeurt er met je eten als je het in een magnetron doet kan je lezen wat dit soort straling met je eten doet en welke gezondheidseffecten het in ons lijf heeft.
De sterkte van de RF straling neemt snel af naarmate het verder van de antenne komt. Vandaar dat het eigenlijk aangeraden wordt (zelfs in de handleiding van mobiele telefoons, die bijna niemand leest) om je telefoon niet helemaal tegen je hoofd aan te houden, maar een paar centimeter ernaast. Doe je dat niet dan verergeren de gezondheidsrisico’a aanzienlijk.
WEL SCHADELIJK: 7 GEVOLGEN VOOR JE GEZONDHEID VAN STRALING
1. KANKER
Er zijn genoeg berichten te vinden op het internet dat elektromagnetische straling kan bijdragen aan de ontwikkeling van kanker en andere gezondheidsproblemen. Maar of ook straling afkomstig van onze wifi-routers en mobiele telefoons hieraan bijdragen was tot nu toe nog niet eenduidig aangetoond. Dit is ook lastig, omdat kanker zich vaak pas ontwikkelt jaren nadat de eerste blootstelling aan straling heeft plaatsgevonden. Daardoor is het moeilijk om een direct verband aan te tonen met kanker. Het recente grote onderzoek van de NTP (National Toxicology Program) is een doorbraak en laat zien dat er wel degelijk een direct verband is tussen de ontwikkeling van tumoren en blootstelling aan draadloze mobiele straling (Wyde, 2016)3.
Het onderzoek is volgens de onderzoekers verreweg het meest zorgvuldige en grootste onderzoek dat is gedaan om het effect van mobiele straling in kaart te brengen en heeft 25 miljoen dollar gekost. De proefdieren in het onderzoek werden 9 uur per dag, gedurende 2 jaar, blootgesteld aan straling. Hoe sterker de straling, hoe meer zeldzame vormen van hersen- en hartkanker de ratten ontwikkelden. Hoewel de blootstelling en de straling hoger was dan de gemiddelde mens per dag ondervindt, is dit op dit moment het meest sterke bewijs dat straling van mobiele telefoons wel degelijk een verband heeft met de ontwikkeling van kanker.
Natuurlijk kunnen we nog geen eenduidige conclusies trekken uit één enkel onderzoek dat een verband aantoont. Maar de waarschijnlijkheid wordt wel steeds groter nu er steeds meer onderzoeken komen die ondersteunen dat draadloos telefoongebruik wel degelijk een risicofactor is voor kanker. De WHO International Agency for Research on Cancer (IARC) heeft honderden wetenschappelijke artikelen bekeken toen ze in 2011 erkende dat RF electro magnetische velden mogelijk kankerverwekkend zijn voor mensen. Ze baseerde deze waarschuwing onder andere op een onderzoek dat een verhoogd risico op glioma, een kwaadaardig type hersenkanker in verband bracht met het gebruik van mobiele telefoons (WHO, 2011)4. Uit dit onderzoek bleek dat mensen die gemiddeld 30 minuten per dag belden voor een periode van 10 jaar een 40 % hoger risico hadden op glioma. Ook een Zweeds onderzoek uit 2007 laat een sterke toename van het aantal hersentumoren zien bij mensen die meer dan 10 jaar gebruik maken van een mobiele telefoon (Hardell, 2007)5.
2. BLOED-HERSEN BARRIÈRE
Ook zijn er een aantal onderzoeken waaruit blijkt dat telefoonstraling in staat is om de bloed-hersen-barrière te beschadigen. Ook al zijn deze onderzoeken nog niet allemaal eenduidig, toch is het genoeg reden voor voorzichtigheid.
De bloed-hersen barrière is namelijk één van de belangrijkste barrières in ons lichaam. Het is de grens tussen alles wat in ons lichaam gebeurt, en de afgezonderde omgeving waar onze hersenen zich in bevinden. Het is belangrijk dat deze barrière goed gesloten is, om te voorkomen dat er ongewenste stoffen in de hersenen terecht komen. De laag met cellen zit zo in elkaar dat ze uitsluitend kleine vetoplosbare moleculen en hormonen doorlaten. Grotere deeltjes zoals bacteriën en grotere moleculen horen niet thuis in de hersenen en worden daarom niet doorgelaten. Wanneer deze grotere partikels wel binnen kunnen dringen, door beschadiging of een ontsteking, kan dit leiden tot ontstekingen in de hersenen (Laterra, 1999)6.
Onderzoekers concluderen dat het toegenomen gebruik van mobiele telefoons en de elektromagnetische velden die daardoor ontstaan, biologische effecten kunnen hebben op onze hersenen. Uit experimenten met ratten blijkt dat na 2 uur blootstelling aan een GSM-900 mobiele telefoon straling de doorlaatbaarheid van de hersen-bloed barrière groter werd. Zelfs tot 7 dagen erna was dit effect nog te zien (Nittby, 2009)7.
Andere indicaties dat mobiele telefoons effecten hebben op ons brein blijken uit een onderzoek van psychiater N. Volkow, directeur van de National Institute of Drug Abuse, gepubliceerd in het Journal of the American Medical Association. Daaruit bleek dat 50 minuten gebruik van een mobiele telefoon het glucose-metabolisme van de hersengebieden die de meeste straling ontvingen significant beïnvloedde. Glucose is de belangrijkste energiebron voor de hersenen. De betrokken hersengebieden hadden o.a. een rol in denken, voelen, besluiten maken en regulering van antisociaal gedrag (Volkow, 2011)8.
Kinderen extra vatbaar
Uit een ander experiment met ratten bleek dat zelfs met een lage straling van 0.9 and 1.8 GHz de doorlaatbaarheid van de hersen-bloed barriere in het hoofd groter werd (Sirava, 2011)9. De hersenen van deze ratten zijn volgens de onderzoekers qua vatbaarheid voor straling vergelijkbaar met die van pubers. Kinderen en pubers zijn vatbaarder voor straling omdat hun weefsels meer ionen bevatten en daardoor straling beter geleiden. Daarom is het risico op schadelijke effecten van mobiele straling ook groter bij mensen die al als puber of kind zijn begonnen met het gebruiken van een mobiele telefoon.
Expert op dit gebied Dr. David Carpenter, directeur van het Institute for Health and the Environment aan de Universiteit van Albany en co-auteur van het Bioinitiative Report, (een overzicht van de onderzoeken op dit gebied), zegt: “The evidence is overwhelming that cell phones increase your risk of brain cancer. And children are at 5 fold greater risk” (Carpenter, 2012)10.
3. DNA- EN ZENUWSCHADE IN HERSENEN PROEFDIEREN
RF is niet ioniserende straling en over het algemeen wordt gesteld dat die niet genoeg energie bevat om het DNA in de cellen te beschadigen. Dit werd bijvoorbeeld bevestigd door een onderzoek met menselijk bloed uit 2006 (Stronati, 2006)11. Sterkere, ioniserende straling, zoals wordt gebruikt bij x-rays, en in UV licht zit, kan wel de chemische bindingen in DNA verbreken. Op heel hoge niveaus kunnen RF golven wel lichaamsweefsel opwarmen. Hiermee werken magnetrons.
Echter, recenter onderzoek uit 2012 laat zien dat RF straling wel degelijk DNA bindingen kan breken. Prof N. Seyhan, WHO en NAVO adviseur, kwam er achter dat zelfs een korte blootstelling van 15 tot 30 minuten aan RF straling van een mobiele telefoon (900-MHz) een toename van verbroken DNA bindingen in haarcellen rondom het oor veroorzaakte. Blootstelling aan RF-EMF straling van 4 uur verminderde bovendien het vermogen van hersencellen om beschadigde genen te herstellen (Seyhan, 2012)12. Uit een ander onderzoek bleek dat zelfs nog 28 dagen na blootstelling aan 2 uur mobiele straling beschadiging aan de neuronen (hersencellen) te zien was (Eberhardt, 2008)13.
Dit komt overeen met de conclusies van een eerder groot onderzoek uit 2004, gesponsord door de EU, de REFLEX studie geleid door Franz Adlkofer. Het onderzoek vat het werk van 12 onderzoeksgroepen in 7 Europese landen samen, waarbij ontdekt werd dat stralingslevels gelijk aan GSM-straling individuele DNA-strengen in de hersenen kan breken. De ernst van de schade nam toe met de hoeveelheid straling. En deze DNA schade is weer in verband gebracht met kanker (Diem, 2005)14. Vlak na dit onderzoek werd Adlkofer beschuldigd van fraude en werden de onderzoeksresultaten in twijfel getrokken. Deze beschuldigen werden later door een ethisch panel als ongegrond verklaard. Echter, het REFLEX onderzoek is niet meegenomen door de WHO in 2011 toen die de “mogelijke schadelijkheid” van mobiele straling concludeerde. Hadden ze dit wel gedaan, dan was ‘mogelijk’ waarschijnlijk veranderd in ‘waarschijnlijk’.
Ook nutritionist en schrijfster van het meest omvattende boek (Zapped) over de elektromagnetische straling Gittleman, benadrukt dat ons lichaam en DNA extreem gevoelig is voor RF straling:
“It turns out that our DNA is exquisitely sensitive to even the most minute amount of non-ionizing (non-heating) electromagnetic radiation, which can penetrate deep inside your head if using a cell phone, or into your body if you’re texting. The radiation will even impact your biological functioning, particularly your circulation, if you are simply carrying a wireless device in your pocket or backpack while the device is turned “On.” (Gittleman, 2011)15.
4. ELEKTRO HYPERSENSITIVITEIT
Er is zelfs een aandoening bekend van mensen die extra gevoelig zijn voor straling. Dit heet elektro hypersensitiviteit. Naar schatting 3 procent van de bevolking heeft hier last van. In Nederland zijn dat dus zo’n half miljoen mensen. In Nederland is dit nog niet erkend als officiële ziekte, maar in Zweden is dit wel het geval. Het enige dat in Nederland wordt erkend is dat het mogelijk is om klachten van straling te krijgen en dat deze klachten reëel en ernstig kunnen zijn, en de kwaliteit van leven nadelig kunnen beïnvloeden. Klachten die vaak genoemd worden zijn slapeloosheid, concentratieproblemen, duizeligheid, misselijkheid en hoofdpijn.
De meeste pagina’s die verschijnen op google wanneer je zoekt naar elektro hypersensitiviteit zijn pagina’s waarin wordt gediscussieerd of de aandoening echt is, of dat het tussen de oren zit. Omdat de symptomen zo variërend zijn en door verschillende factoren zouden kunnen worden veroorzaakt, is het lastig om zeker te weten of de symptomen door de straling komen. Voor mensen die er echt last van hebben is dit erg vervelend, door het grote onbegrip dat zij ontvangen.
5. HARTPROBLEMEN
Draadloze telefoons blijken ook impact te kunnen hebben op je hartslag. Uit een onderzoek bleek dat onder invloed van elektromagnetische frequenties de hartslag omhoog ging, vergelijkbaar met wat er gebeurt als we stress hebben (Havas, 2013)16. Volgens de onderzoekers laat dit zien dat mensen die last hebben van elektro sensitiviteit niet zomaar wat zeggen:
“What we found is what many people have said for a long time about devices that emit microwaves. People don’t just feel ill, their heart begins to race and this is measurable with medical heart monitoring devices.” (Havas, 2010)17.
6. VRUCHTBAARHEID
De straling van mobiele telefoons en wifi-netwerken kan zelfs je vruchtbaarheid aantasten. Juist rondom je geslachtsorganen is je weefsel heel kwetsbaar, en kan de straling veel impact hebben als je je mobiele telefoon in je broekzak draagt. Zo bleek uit onderzoek dat mobiele straling het innestelen van een eicel kan verhinderen (Shahin, 2013)18. Vruchtbaarheidsproblemen kunnen al ontstaan binnen een tijdsbestek van een paar dagen of zelfs uren. De vruchtbaarheid van mannen blijkt sterk te dalen na kortstondige blootstelling aan de signalen van een mobiele telefoon (van 0 tot 4 uur per dag blootstelling) (Agarwal, 2008)19. Mannen die hun mobiele telefoon in hun broekzak droegen hadden 25 % minder spermacellen en door de straling verminderde ook de bewegingen van het sperma en kan er DNA schade ontstaan (Avendano, 2012)20.
7. SLAAPPROBLEMEN DOOR VERSTORING VAN DE MELATONINEPRODUCTIE
De straling van je telefoon heeft ook impact op je melatonineproductie. Uit een onderozek bleek dat mensen die meer dan 25 minuten per dag hun mobiele telefoon hadden gebruikt, een daling van het melatonine gehalte in het bloed lieten zien. Melatonine heb je nodig om in slaap te kunnen vallen. Als je slecht slaapt kan je lichaam minder goed herstelwerkzaamheden uitvoeren waardoor de schade van straling nog meer impact heeft (Burgh, 2002)21.
5 TIPS OM BLOOTSTELLING AAN STRALING TE VERMINDEREN
Ondanks dat veel van de genoemde onderzoeken met proefdieren zijn gedaan en niet met mensen, geeft het wat ons betreft wel aan de waarschijnlijkheid groot is dat straling wel degelijk slecht voor ons kan zijn. Ons advies is daarom om de hoeveelheid straling waaraan je dagelijks wordt blootgesteld zelf zoveel mogelijk te beperken. Er zijn een paar dingen waar je op kan letten, die al veel uit kunnen maken voor de hoeveelheid straling waaraan je blootstaat.
1. GEBRUIK JE TELEFOON NIET IN DE AUTO OF DE TREIN
In bewegende voertuigen blijft je mobiel steeds weer opnieuw verbinding zoeken met de zendmasten. Daardoor wordt het signaal tot wel duizend keer versterkt. Bovendien wordt de straling ook nog weerkaatst op de metalen wanden van het voertuig waardoor je een dubbele dosis straling binnenkrijgt.
2. BEL NIET ALS JE SLECHT BEREIK HEBT
Als het bereik slecht is gaat je telefoon extra z’n best doen om verbinding te maken met een zendmast waardoor er meer straling ontstaat.
3. MAAK JE SLAAPKAMER EEN STRALINGSVRIJE RUIMTE
Elke paar minuten maakt een mobiele telefoon contact met een zendmast om te bevestigen dat er via die mast gebeld of ge-sms’t kan worden. Dit gaat de hele tijd door, zelfs als een telefoon op stand-by staat – dus wel aanstaat, maar niet wordt gebruikt. Zet je telefoon daarom zoveel mogelijk uit en in ieder geval ’s nachts en vlak voordat je gaat slapen. Zoals gezegd vermindert de straling de hoeveelheid melatonine waardoor je slechter slaapt.
4. GEBRUIK EEN SNOERTJE
De kracht van het telefoonsignaal neemt sterk af naarmate de afstand tot het apparaat groter wordt. Het is daarom aan te raden om een snoertje of head set te gebruiken. Blue tooth headsets zijn weer minder aan te raden omdat die ook voor extra wifi straling direct rondom je hoofd zorgen. Nieuwere telefoons zenden bovendien minder krachtige stralen uit en hebben dus een lagere SAR-waarde. De SAR waarde is een maat voor de sterkte van de straling en de mate waarin het weefsel verhit.
5. EET VEEL ANTIOXIDANTEN
Je kan je lichaam helpen om de schade die in je lichaam ontstaat door blootstelling aan te veel straling weer te herstellen. Belangrijke hulpstoffen daarvoor zijn antioxidanten die o.a. helpen vrije radicalen en ontstekingen tegen te gaan. Voeding met veel antioxidanten en mineralen zijn kurkuma, knoflook, artisjokken, blauwe bessen en zeegroenten zoals kelp of chlorella.
Wil je nog meer tips wat je kan doen om je lichaam tegen straling te beschermen? Lees dan de blog Aan welke straling word je blootgesteld als je gaat vliegen?.
Ontdek de 3 beste adviezen voor meer energie (gratis e-book)
jessevandervelde.leadpages.co/leadbox/140e69a73f72a2%3A14951afbab46dc/5737014913662976/
We zijn benieuwd wat jullie hier over denken en of het je aan het denken zet over het gebruik van je mobiele telefoon. Is het echt nodig om hem ’s nachts naast je te hebben? Zet je hem ook wel eens uit of eigenlijk nooit? Waar draag jij je mobieltje bij je? Laat het ons weten in een reactie en maak kans op 1 van de 3 exemplaren van het boek ‘Je beste Lijf ooit’ die we deze maand gratis weggeven!
Referenties:
1 Zembla, “Ziek van je mobieltje”, NPO, 1 juni 2012
2 Nittby H. Et al., “Increased blood-brain barrier permeability in mammalian brain 7 days after exposure to the radiation from a GSM-900 mobile phone”, Pathophysiology. 2009 Aug;16(2-3):103-12
3 Wyde, M. et al., “Report of Partial Findings from the National Toxicology Program Carcinogenesis Studies of Cell Phone Radiofrequency Radiation in Hsd: Sprague Dawley® SD rats (Whole Body Exposures)”, May. 26, 2016
4 WHO, International Agency for Research on Cancer (IARC), “IARC CLASSIFIES RADIOFREQUENCY ELECTROMAGNETIC FIELDS AS POSSIBLY CARCINOGENIC TO HUMANS”, 31 mei 2011, PRESS RELEASE N° 208
5 Hardell L. et al., “Long‐term use of cellular phones and brain tumours: increased risk associated with use for ⩾10 years”, Occupational and Environmental Medicine. 2007 Sep; 64(9): 626–632.
6 Laterra J. Et al., “Blood—Brain Barrier”, 1999, American Society for Neurochemistry
7 Nittby H. Et al., “Increased blood-brain barrier permeability in mammalian brain 7 days after exposure to the radiation from a GSM-900 mobile phone”, Pathophysiology. 2009 Aug;16(2-3):103-12
8 VolkowN. Et al., “Effects of Cell Phone Radiofrequency Signal Exposure on Brain Glucose Metabolism”, JAMA. 2011;305(8):808-813
9 Sirav B., et al., “Effects of radiofrequency radiation exposure on blood-brain barrier permeability in male and female rats”, Volume 30, Issue 4, 2011, Electromagnetic Biology and Medicine
10 Carpenter, D., Bioinitiative report 2012, “A Rationale for Biologically-based Public Exposure Standards for Electromagnetic Fields (ELF and RF)”, 2012
11 Stronati L. Et al., “935 MHz cellular phone radiation. An in vitro study of genotoxicity in human lymphocytes”, International Journal of Radiation Biology, 2006 May;82(5):339-4
12 Seyhan N. et al., “Single-strand DNA breaks in human hair root cells exposed to mobile phone radiation, International Journal of Radiation Biology”, Volume 88, Issue 5, 2012
13 Eberhardt J. Et al., “Blood-brain barrier permeability and nerve cell damage in rad brain 14 and 28 days afer exposure to microwaves from GSM mobile phones”, Electromagnetic Biology and Medicine, 2008;27(3):215-29
14 Diem E. Et al., “Non-thermal DNA breakage by mobile-phone radiation (1800 MHz) in human fibroblasts and in transformed GFSH-R17 rat granulosa cells in vitro”, Mutation Research/Genetic Toxicology and Environmental Mutagenesis, Volume 583, Issue 2, 6 June 2005, Pages 178–183
15 Gittleman A., “Zapped: Why Your Cell Phone Shouldn’t Be Your Alarm Clock and 1,268 Ways to Outsmart the Hazards of Electronic Pollution”, 2011
16 Havas M. and Marrongelle J., “Replication of heart rate variability provocation study with 2.45GHz cordless phone confirms original findings.” Electromagnetic biology and Medicine 32(2): 253-266. vol 32, 2013
17 Havas, M. et al., “Provocation study using heart rate variability shows microwave radiation from 2.4 GHz cordless phone affects autonomic nervous system”, European Journal of Oncology Library 5 (2010): 273-300
18 Shahin S, et al., “2.45 GHz microwave irradiation-induced oxidative stress affects implantation or pregnancy in mice, Mus musculus.” Applied Biochemistry and Biotechnology, 2013 Mar;169(5):1727-51
19 Agarwal A et al., “Effect of cell phone usage on semen analysis in men attending infertility clinic: an observational study”, Fertility and Sterility, 2008 Jan;89(1):124-8
20 Avendaño C. et al. “Use of laptop computers connected to internet through Wi-Fi decreases human sperm motility and increases sperm DNA fragmentation.” Fertility and Sterility, 2012 Jan;97(1):39-45.e2
21 Burch JB, et al. “Melatonin metabolite excretion among cellular telephone users”, International Journal of Radiation Biology, 2002 Nov;78(11):1029-36
Lees verder in de categorie Artikelen | Terug naar homepage | Lees de introductie